Ekološki otisak

  • 11.26.2022. | Ecohub

Potrebe svih živih bića raspoređene su taman tako da iskorišćavamo maksimum ekosistema. Drugim rečima, kapaciteti životne sredine omogućavaju opstanak živom svetu. Ako posmatramo ljudsku populaciju kao jedina živa bića, a celokupnu planetu kao ekosistem, trenutno prelazimo i preko granica njenih mogućnosti.


Period industrijske revolucije možemo označiti kao ključan trenutak ali i kao početak procesa prelaženja granica održivosti.


Ekološki otisak je mera ljudskih zahteva prema ekosistemima Zemlje. Predstavljen je količinom biološki produktivnog zemljišta i mora (biokapacitetom) koje je neophodno bi se obnovili resursi koje ljudi troše. Pored toga, uloga biološki produktivnog zemljišta je usvajanje ali i mogućnost da neke štetne materije po ljude učini bezopasnim.


Količina resursa potrebna za život jedne osobe, mesta, oblasti, nacije, regiona ili cele ljudske populacije, izražava se u globalektarima (gha) i predstavlja prosečnu biološku produktivnost po 1 ha na svetskom nivou. Svaka potreba se preračunava u površinu obradive površine ili vodene površine (ekosistema).


Za države i veće regione karateriše se 6 osnovnih potreba (Global footprint network-Ecological Footprint - https://www.footprintnetwork.org/our-work/ecological-footprint/ ):

1. obradive površine (Cropland footprint) - meri potražnju površine zemlje na kojoj se proizvodi hrana za ljude i stoku (87%), kao i ulja, gume i sl. (13%)

2. površine za stočarstvo (Grazing land footprint) - meri potražnju povrsine zemlje na kojoj se proizvodi hrana za stoku radi proizvodnje mesa i mlečnih proizvoda, kao i kožnih, vunenih i ostalih sirovina životinjskih proizvoda

3. vode (Fishing ground footprint) - meri potražnju za morskim i kopnenim ekosistemima, a izračunava se na osnovu procene primarne produkcije neophodne da se nadomesti izlov ribe i morskih plodova (na osnovu podataka za 1 436 morskih i 268 slatkovodnih vrsta)

4. šume (Forest footprint) - meri potražnju šuma za snabdevanje ogrevom, celulozom i proizvodima od drveta

5. zemljište za izgradnju (Built-up-land footprint) - meri potražnju za područjima koja su pokrivena ili ce biti pokrivena infrastrukturom, uključujuči puteve, stambene i industrijske objekte kao i akumulaciona jezera

6. zemljište za "potrebe fosilnih goriva" (Carbon uptake footprint) - meri emisiju ugljenika od sagorevanja fosilnih goriva i proizvodnje cementa. Ove emisije se pretvaraju u biološki produktivne povrsine potrebne za usvajanje ovih emisija


Prema podacima iz 2018. u Srbiji na obradive površine otpada 0,75 gha, na površine za stočarstvo 0,4 gha, na površine za ribarenje 0,3 gha, na površine pod šumama 0,49 gha, a na površine koje se koriste za izgradnju 0,8 gha.


Svaki resurs ima duže ili kraće vreme regenerisanja. Iz aspekta ljudskog života, resurse smo podelili na obnovljive i neobnovljive. Kada u obzir uzmemo ekološki otisak i vreme koje je potrebno da potrošeni resurs ponovo bude dostupan, dolazimo do zaključka da čovek daleko prelazi regenerativnu sposobnost Zemlje. Trenutnim životnim stilom čovečanstvu je potreban regenerativni kapacitet 1,5 planete Zemlje da bi zadovoljio potrebe. Odnosno, živimo kao da na raspolaganju imamo još pola površine jedne planete.


Kako je moguće da živimo na još pola planete?


U osnovi svakog sistema je težnja ka stabilnosti. Različitim mehanizmima sistem ublažava bilo koje negativne procese koji bi ga izbacili iz stanja ravnoteže. Te ključne tačke, trenutke u procesu narušavanja stabilnosti biosfere je jako teško označiti zbog same složenosti sistema. Biosfera je najsloženiji živi sistem, i kao takav, raznoraznim mehanizmima teži da održi stabilnost i podrži život. Ali koliko dugo će planeta kompenzovati prekomernu seču šuma, izlovljavanje, emitovanje enormne količine ugljen-dioksida uz istovremeno uništavanje morskih ekosistema?


Pritisak osećaju sva živa bića. Resursi su ograničeni, otpad se akumulira brže nego što se reciklira, pijaće vode i staništa je sve manje. Tehnološke inovacije mogu smanjiti stopu neodrživog koriščenja resursa. Međutim, ovo je samo prividno smanjenje jer suštinski ne rešavamo problem. Samo povećanje kapaciteta poljoprivrednih površina kroz savremeniju mehanizaciju, đubriva i pesticida zapravo zahteva povećano koriščenje fosilnih goriva i ciklus zagađenja se nastavlja. 


Ukoliko zađemo dublje u samu podelu površine planete prema ljudskim potrebama, dolazimo do biokapaciteta.


Biokapacitet je raspoloživa produktivna površina planete. Označava dostupnu produktivnu površinu po glavi stanovnika. Rezultati iz 2018. godine ukazuju da je biokapacitet Srbije iznosio 1,68 gha a ekološki otisak 3,07 gha. (Country Trends - https://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=272&type=BCpc,EFCpc ) Iz ovih brojki možemo zaključiti da prosečan stanovnik Srbije troši 1,39 gha više nego što bi trebalo. Razlika između biokapaciteta po osobi i ekološkog otiska nazvana je ekološki dug. Zemlje koje imaju veći ekološki dug više zavise od uvoza različitih resursa, hrane, energenata, ljudskih resursa i imaju manju verovatnoću uspešnog prilagođavanja na klimatske katastrofe.

Ekohub udruzenje gradjana

Slika 1- Prikaz Ekološkog otiska, biokapacitetea i ekološkog deficit stanovnika Srbije u periodu od 2006. godine do 2018. godine. Preuzeta sa (https://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=272&type=BCpc,EFCpc )


Ljudske potrebe za prirodom i ekosistemskim servisima značajno se razlikuju između država. Biokapacitet koji pruža ove usluge nije podjednako raspoređen na planeti. Države sa velikim kapacitetom ne moraju nužno da ga "imaju u rezervi". Upravo u raspodeli biološki produktivnog zemljišta leži pretnja za siromašne i nerazvijene države. Razvijene zemlje su uglavnom iskoristile biokapacitet svoje teritorije i kao takve, imaju ekonomsku nadmoć nad nerazvijenim državama. Biokapacitet neke države zavisi od toga kolike su površine pod poljoprivrednim zemljištem, pašnjacima, vodom i šumama, kao i kolika je njihova produktivnost.


U 2019. godini biokapacitet cele planete je iznosio 12,2 milijarde hektara. Kada tu površinu podelimo sa brojem ljudi koji su tada živeli na planeti 7,7 milijardi ljudi, dobijamo 1,6 gha biokapaciteta po osobi (Global footpriknt network, Glossary - https://www.footprintnetwork.org/resources/glossary/ ). Ne treba zaboraviti da isti taj prostor dele sve biljne i životnjske vrste i da od biodiverziteta direktno zavise ekosistemski servisi.


Dan prekoračenja održivog koriščenja biokapaciteta za neku državu je datum kada bi došlo do prekoračenja održivog koriščenja biokapaciteta na globalnom nivou. U slučaju da celo čovečanstvo konzumira resurse kao stanovnici te zemlje. Da bi se izračunao taj datum,  koristi se ekološki otisak države i njen biokapacitet po poslednjim dostupnim podacima.


Život na planeti je nastao pre 3,8 milijardi godina, a od 1970. godine ljudska populacija povećala je svoju brojnost za 121%. Predviđanja govore da će brojnost nastaviti svoj eksponencijalan rast, odnosno da će se broj ljudi na planeti povećavati nepredvidivom brzinom. Biokapacitet Zemlje se neće povećavati, čak naprotiv. Samo u okviru filuma kičmenjaka uočava se smanjenje veličine njihovih populacija od neverovatnih 57%. Ova ogromna brojka upućuje na smanjenje biokapaciteta koje trenutno ne možemo izmeriti pa ni predvideti. (Earth Overshoot Day - https://www.overshootday.org/ )


Prema podacima iz 2018. (Licenses and Support - Global Footprint Network - https://www.footprintnetwork.org/licenses/ ) svaki stanovnih Srbije na raspolaganju ima 1,6 gha pri populaciji od 8.802.750 ljudi. Ako od ove raspoložive površine oduzmemo prosečni ekološki otisak po osobi koji iznosi 3 gha dolazimo do negativne brojke od −1,4. Negativan predznak ukazuje da trosimo mnogo više nego što imamo raspolaganju (Data Footprint Network - https://data.footprintnetwork.org/#/ ).


Izračunajte svoj ekološki otisak (https://www.footprintcalculator.org/home/en )


Nedostatak biokapaciteta je problem globalnih razmera. Čovečanstvu je danas potreban obnovljivi kapacitet površine 1,75 planete koja bi stvorila dovoljnu količinu resursa i sav otpad učinila bezopasnim. Pošto još jednu planetu nemamo, ovo zapravo znači da našoj planeti treba godina i osam meseci da ponovo stvori sve što mi iskoristimo za godinu dana. I stvarno jeste tako, 2021. godine, dan kada smo potrošili sve resurse i ušli u ekološki dug, dan prekoracenja je bio 29. jul. Dan prekoračenja postoji samo ako je ekološki otisak pojedinca veći od globalnog biokapaciteta koji je pojedincu na raspolaganju.


Da bismo sebi obezbedili dugotrajan život na samo jednoj planeti, moramo stremiti ka održivom životu u svakom aspektu. Ukoliko svake godine pomeramo dan prekoracenja za samo 6 dana ranije, živecemo na manje od jedne planete do 2050. godine. Ako pomeranje dana prekoračenja bude 10 dana ranije, naš cilj bismo postigli 2030. godine. 


Karbonski otisak 

 

Karbonski ili iugljenični otisak predstavlja ukupnu količinu emitovanih gasova staklene bašte proizvedenih direktno ili indirektno od strane pojedinca, organizacije ili proizvoda. Ugljenični otisak je mera našeg uticaja na životnu sredinu i klimatske promene a izražava se u tonama/kilogramima CO2.

Glavni emiteri su:

1. Industrija

2. Saobraćaj

3. Gradovi

4. Poljoprivreda


Ugljenični otisak možemo podeliti na:

Primari otisak - količina gasova staklene bašte direktno oslobođena sagorevanjem fosilnih goriva

Sekundarni otisak - količna gasova staklene bašte indirektno oslobođenih u atmosferu. Povezan je sa čitavim ciklusom proizvodnje i transporta svih proizvoda koje koristimo.


Prema podacima iz 2018. Srbija je emitovala 45,540 kilotona CO2, što je 6,52 tone po glavi stanovnika ( Serbia Carbon (CO2) Emissions 1990-2022 | MacroTrends - https://www.macrotrends.net/countries/SRB/serbia/carbon-co2-emissions ). U Srbiji je 2020. godine emisija CO2  iznosila 77,53 Mt a emisija po glavi stanovnika 8,31 t.

 

Izračunajte svoj ugljenični otisak -  https://www.carbonfootprint.com/calculator.aspx


Sredinom 18. veka, tokom industrijske revolucije počinje odavanje ogromnih količina ugljen-dioksida u atmosferu zbog sagorevanja fosilnih goriva. Od 2005. Kina zauzima prvo mesto po emisiji ugljen-dioksida, zatim Sjedinjene Američke Države i Indija (Carbon Emissions Past, Present and Future - Interactive Video - https://www.climatewatchdata.org/key-visualizations?geographies=global&tags=climate_change&visualization=21 ).


Globalna emisija ugljen-dioksida je 2010. godine iznosila 34,1 Gt a 2019. zabeležena je rekordno najveća količina emitovanog ugljen-dioksida za godinu dana od ukupno 37,9 Gt. Ograničenja koja je nametnula pandemija COVID-19 uticala su na smanjenje emisije 2020. godine na 35,962 Gt.


Kina je zemlja sa najvećom emisijom od 11,68 Gt po podacima iz 2020. godine. Ovo je 32%, odnosno trećina globalne emisije ugljen-dioksida. Drugi najveći emiter je SAD sa emisijom od 4,535 Gt, ili 12,6% svetske emisije ugljen-dioksida.


10 zemalja sa najvećom količinom emitovanog ugljen-dioksida prema EU JRC 2020 (https://worldpopulationreview.com/country-rankings/carbon-footprint-by-country ):

Kina — 11 680,42 Mt

SAD — 4 535,30 Mt

Indija — 2 411,73 Mt

Rusija — 1 674,23 Mt

Japan — 1 061,77 Mt

Iran — 690,24 Mt

Nemačka— 636,88 Mt

Južna Koreja— 621,47 Mt

Saudijska Arabija — 588,81 Mt

Indonezija — 568,27 Mt


Ukupna emisija ugljen-dioksida prikazuje jedan deo problema emisije gasova sa efektom staklene bašte. Primećujemo da su najveći emiteri zemlje koje imaju veliki broj stanovnika pa bi realniji prikaz bila emisija CO2  po glavi stanovnika. U tom slučaju redosled se drastično menja:

Palau — 55,29 t

Katar — 35,64  t

Trinidad i Tobago — 21,97  t

Bahrein — 21,60  t

Kuvajt — 20,91  t

Ujedinjeni Arapski Emirati — 20,70  t

Bruneji Darusalam — 17,95  t

Saudijska Arabija — 16,96  t

Oman — 16,9  t

Australija — 15,22  t

Kanada — 14,43  t

Kazahstan — 14,22  t

SAD — 13,68  t

Turkmenistan — 13,37 t

Luksemburg — 13,24 t


Vidimo da su među prvima nerazvijene ili siromašne zemlje koje direktno zavise od eksploatacije ruda i fosilnih goriva. Nakon razvijenosti bitan faktor je i gustina naseljenosti odnosno broj stanovnika. U Srbiji je 2020. godine emisija ugljen-dioksida iznosila 77,53 Mt, a emisija po glavi stanovnika 8,31 t.


Minimalnom promenom snakodnevnih navika možemo smanjiti ekološki i ugljenični otisak. Ukoliko odaberete da danas prošetate do prodanvice; kupite lokalne namirnice; iskoristite cegere i vrećice - već ste doprineli datom smanjenju.


Ovakve promene na prvi pogled deluju beznačajno, ali to zapravo nije tako. Svaki dan, skoro 8 milijardi ljudi ponavlja rutine koje štete sredini u kojoj žive. Unapređivanjem svakodnevnih navika, inspirisaćete Vaše komšije ili rođake. Tako male promene dobijaju na značaju i pokreću lavinu pozitivnih primera.

 

Autorka: Jovana Jović


Izvori:

https://www.footprintnetwork.org/our-work/ecological-footprint/

https://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=272&type=BCpc,EFCpc

https://www.footprintnetwork.org/resources/glossary/

https://www.overshootday.org

https://www.footprintnetwork.org/licenses/

https://data.footprintnetwork.org/#/

https://www.climatewatchdata.org/key-visualizations?geographies=global&tags=climate_change&visualization=21

https://worldpopulationreview.com/country-rankings/carbon-footprint-by-country

 https://www.carbonfootprint.com/calculator.aspx