Ekološki otisak
Potrebe svih živih bića raspoređene su
taman tako da iskorišćavamo maksimum ekosistema. Drugim rečima, kapaciteti
životne sredine omogućavaju opstanak živom svetu. Ako posmatramo ljudsku
populaciju kao jedina živa bića, a celokupnu planetu kao ekosistem, trenutno
prelazimo i preko granica njenih mogućnosti.
Period industrijske revolucije možemo
označiti kao ključan trenutak ali i kao početak procesa prelaženja granica
održivosti.
Ekološki otisak je mera ljudskih zahteva
prema ekosistemima Zemlje. Predstavljen je količinom biološki produktivnog zemljišta
i mora (biokapacitetom) koje je neophodno bi se obnovili resursi koje ljudi
troše. Pored toga, uloga biološki produktivnog zemljišta je usvajanje ali i
mogućnost da neke štetne materije po ljude učini bezopasnim.
Količina resursa potrebna za život jedne
osobe, mesta, oblasti, nacije, regiona ili cele ljudske populacije, izražava se
u globalektarima (gha) i predstavlja prosečnu biološku produktivnost po 1 ha na
svetskom nivou. Svaka potreba se preračunava u površinu obradive površine ili
vodene površine (ekosistema).
Za države i veće regione karateriše se 6
osnovnih potreba (Global footprint network-Ecological Footprint -
https://www.footprintnetwork.org/our-work/ecological-footprint/ ):
1. obradive površine (Cropland footprint) -
meri potražnju površine zemlje na kojoj se proizvodi hrana za ljude i stoku
(87%), kao i ulja, gume i sl. (13%)
2. površine za stočarstvo (Grazing land
footprint) - meri potražnju povrsine zemlje na kojoj se proizvodi hrana za
stoku radi proizvodnje mesa i mlečnih proizvoda, kao i kožnih, vunenih i
ostalih sirovina životinjskih proizvoda
3. vode (Fishing ground footprint) - meri
potražnju za morskim i kopnenim ekosistemima, a izračunava se na osnovu procene
primarne produkcije neophodne da se nadomesti izlov ribe i morskih plodova (na
osnovu podataka za 1 436 morskih i 268 slatkovodnih vrsta)
4. šume (Forest footprint) - meri potražnju
šuma za snabdevanje ogrevom, celulozom i proizvodima od drveta
5. zemljište za izgradnju (Built-up-land
footprint) - meri potražnju za područjima koja su pokrivena ili ce biti
pokrivena infrastrukturom, uključujuči puteve, stambene i industrijske objekte
kao i akumulaciona jezera
6. zemljište za "potrebe fosilnih
goriva" (Carbon uptake footprint) - meri emisiju ugljenika od sagorevanja
fosilnih goriva i proizvodnje cementa. Ove emisije se pretvaraju u biološki
produktivne povrsine potrebne za usvajanje ovih emisija
Prema podacima iz 2018. u Srbiji na
obradive površine otpada 0,75 gha, na površine za stočarstvo 0,4 gha, na
površine za ribarenje 0,3 gha, na površine pod šumama 0,49 gha, a na površine
koje se koriste za izgradnju 0,8 gha.
Svaki resurs ima duže ili kraće vreme
regenerisanja. Iz aspekta ljudskog života, resurse smo podelili na obnovljive i
neobnovljive. Kada u obzir uzmemo ekološki otisak i vreme koje je potrebno da
potrošeni resurs ponovo bude dostupan, dolazimo do zaključka da čovek daleko
prelazi regenerativnu sposobnost Zemlje. Trenutnim životnim stilom čovečanstvu
je potreban regenerativni kapacitet 1,5 planete Zemlje da bi zadovoljio potrebe.
Odnosno, živimo kao da na raspolaganju imamo još pola površine jedne planete.
Kako je moguće da živimo na još pola
planete?
U osnovi svakog sistema je težnja ka
stabilnosti. Različitim mehanizmima sistem ublažava bilo koje negativne procese
koji bi ga izbacili iz stanja ravnoteže. Te ključne tačke, trenutke u procesu
narušavanja stabilnosti biosfere je jako teško označiti zbog same složenosti
sistema. Biosfera je najsloženiji živi sistem, i kao takav, raznoraznim
mehanizmima teži da održi stabilnost i podrži život. Ali koliko dugo će planeta
kompenzovati prekomernu seču šuma, izlovljavanje, emitovanje enormne količine
ugljen-dioksida uz istovremeno uništavanje morskih ekosistema?
Pritisak osećaju sva živa bića. Resursi su
ograničeni, otpad se akumulira brže nego što se reciklira, pijaće vode i
staništa je sve manje. Tehnološke inovacije mogu smanjiti stopu neodrživog
koriščenja resursa. Međutim, ovo je samo prividno smanjenje jer suštinski ne
rešavamo problem. Samo povećanje kapaciteta poljoprivrednih površina kroz
savremeniju mehanizaciju, đubriva i pesticida zapravo zahteva povećano
koriščenje fosilnih goriva i ciklus zagađenja se nastavlja.
Ukoliko zađemo dublje u samu podelu
površine planete prema ljudskim potrebama, dolazimo do biokapaciteta.
Biokapacitet je raspoloživa produktivna
površina planete. Označava dostupnu produktivnu površinu po glavi stanovnika.
Rezultati iz 2018. godine ukazuju da je biokapacitet Srbije iznosio 1,68 gha a
ekološki otisak 3,07 gha. (Country Trends - https://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=272&type=BCpc,EFCpc
) Iz ovih brojki možemo zaključiti da prosečan stanovnik Srbije troši 1,39 gha
više nego što bi trebalo. Razlika između biokapaciteta po osobi i ekološkog
otiska nazvana je ekološki dug. Zemlje koje imaju veći ekološki dug više zavise
od uvoza različitih resursa, hrane, energenata, ljudskih resursa i imaju manju
verovatnoću uspešnog prilagođavanja na klimatske katastrofe.
Slika 1- Prikaz Ekološkog otiska, biokapacitetea i ekološkog deficit stanovnika Srbije u periodu od 2006. godine do 2018. godine. Preuzeta sa (https://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=272&type=BCpc,EFCpc )
Ljudske potrebe za prirodom i ekosistemskim
servisima značajno se razlikuju između država. Biokapacitet koji pruža ove
usluge nije podjednako raspoređen na planeti. Države sa velikim kapacitetom ne
moraju nužno da ga "imaju u rezervi". Upravo u raspodeli biološki
produktivnog zemljišta leži pretnja za siromašne i nerazvijene države.
Razvijene zemlje su uglavnom iskoristile biokapacitet svoje teritorije i kao
takve, imaju ekonomsku nadmoć nad nerazvijenim državama. Biokapacitet neke
države zavisi od toga kolike su površine pod poljoprivrednim zemljištem,
pašnjacima, vodom i šumama, kao i kolika je njihova produktivnost.
U 2019. godini biokapacitet cele planete je
iznosio 12,2 milijarde hektara. Kada tu površinu podelimo sa brojem ljudi koji
su tada živeli na planeti 7,7 milijardi ljudi, dobijamo 1,6 gha biokapaciteta
po osobi (Global footpriknt network, Glossary -
https://www.footprintnetwork.org/resources/glossary/ ). Ne treba zaboraviti da
isti taj prostor dele sve biljne i životnjske vrste i da od biodiverziteta
direktno zavise ekosistemski servisi.
Dan prekoračenja održivog koriščenja
biokapaciteta za neku državu je datum kada bi došlo do prekoračenja održivog
koriščenja biokapaciteta na globalnom nivou. U slučaju da celo čovečanstvo
konzumira resurse kao stanovnici te zemlje. Da bi se izračunao taj datum, koristi se ekološki otisak države i njen
biokapacitet po poslednjim dostupnim podacima.
Život na planeti je nastao pre 3,8
milijardi godina, a od 1970. godine ljudska populacija povećala je svoju
brojnost za 121%. Predviđanja govore da će brojnost nastaviti svoj
eksponencijalan rast, odnosno da će se broj ljudi na planeti povećavati
nepredvidivom brzinom. Biokapacitet Zemlje se neće povećavati, čak naprotiv.
Samo u okviru filuma kičmenjaka uočava se smanjenje veličine njihovih
populacija od neverovatnih 57%. Ova ogromna brojka upućuje na smanjenje
biokapaciteta koje trenutno ne možemo izmeriti pa ni predvideti. (Earth
Overshoot Day - https://www.overshootday.org/ )
Prema podacima iz 2018. (Licenses and
Support - Global Footprint Network - https://www.footprintnetwork.org/licenses/
) svaki stanovnih Srbije na raspolaganju ima 1,6 gha pri populaciji od
8.802.750 ljudi. Ako od ove raspoložive površine oduzmemo prosečni ekološki
otisak po osobi koji iznosi 3 gha dolazimo do negativne brojke od −1,4.
Negativan predznak ukazuje da trosimo mnogo više nego što imamo raspolaganju
(Data Footprint Network - https://data.footprintnetwork.org/#/ ).
Izračunajte svoj ekološki otisak (https://www.footprintcalculator.org/home/en
)
Nedostatak biokapaciteta je problem
globalnih razmera. Čovečanstvu je danas potreban obnovljivi kapacitet površine
1,75 planete koja bi stvorila dovoljnu količinu resursa i sav otpad učinila
bezopasnim. Pošto još jednu planetu nemamo, ovo zapravo znači da našoj planeti
treba godina i osam meseci da ponovo stvori sve što mi iskoristimo za godinu
dana. I stvarno jeste tako, 2021. godine, dan kada smo potrošili sve resurse i
ušli u ekološki dug, dan prekoracenja je bio 29. jul. Dan prekoračenja postoji
samo ako je ekološki otisak pojedinca veći od globalnog biokapaciteta koji je
pojedincu na raspolaganju.
Da bismo sebi obezbedili dugotrajan život
na samo jednoj planeti, moramo stremiti ka održivom životu u svakom aspektu.
Ukoliko svake godine pomeramo dan prekoracenja za samo 6 dana ranije, živecemo
na manje od jedne planete do 2050. godine. Ako pomeranje dana prekoračenja bude
10 dana ranije, naš cilj bismo postigli 2030. godine.
Karbonski otisak
Karbonski ili iugljenični otisak
predstavlja ukupnu količinu emitovanih gasova staklene bašte proizvedenih
direktno ili indirektno od strane pojedinca, organizacije ili proizvoda.
Ugljenični otisak je mera našeg uticaja na životnu sredinu i klimatske promene
a izražava se u tonama/kilogramima CO2.
Glavni emiteri su:
1. Industrija
2. Saobraćaj
3. Gradovi
4. Poljoprivreda
Ugljenični otisak možemo podeliti na:
Primari otisak - količina gasova staklene
bašte direktno oslobođena sagorevanjem fosilnih goriva
Sekundarni otisak - količna gasova staklene
bašte indirektno oslobođenih u atmosferu. Povezan je sa čitavim ciklusom
proizvodnje i transporta svih proizvoda koje koristimo.
Prema podacima iz 2018. Srbija je emitovala 45,540 kilotona CO2, što je 6,52 tone po glavi stanovnika ( Serbia Carbon (CO2) Emissions 1990-2022 | MacroTrends - https://www.macrotrends.net/countries/SRB/serbia/carbon-co2-emissions ). U Srbiji je 2020. godine emisija CO2 iznosila 77,53 Mt a emisija po glavi stanovnika 8,31 t.
Izračunajte svoj ugljenični otisak -
https://www.carbonfootprint.com/calculator.aspx
Sredinom 18. veka, tokom industrijske
revolucije počinje odavanje ogromnih količina ugljen-dioksida u atmosferu zbog
sagorevanja fosilnih goriva. Od 2005. Kina zauzima prvo mesto po emisiji
ugljen-dioksida, zatim Sjedinjene Američke Države i Indija (Carbon Emissions
Past, Present and Future - Interactive Video -
https://www.climatewatchdata.org/key-visualizations?geographies=global&tags=climate_change&visualization=21
).
Globalna emisija ugljen-dioksida je 2010.
godine iznosila 34,1 Gt a 2019. zabeležena je rekordno najveća količina
emitovanog ugljen-dioksida za godinu dana od ukupno 37,9 Gt. Ograničenja koja
je nametnula pandemija COVID-19 uticala su na smanjenje emisije 2020. godine na
35,962 Gt.
Kina je zemlja sa najvećom emisijom od
11,68 Gt po podacima iz 2020. godine. Ovo je 32%, odnosno trećina globalne
emisije ugljen-dioksida. Drugi najveći emiter je SAD sa emisijom od 4,535 Gt,
ili 12,6% svetske emisije ugljen-dioksida.
10 zemalja sa najvećom količinom emitovanog
ugljen-dioksida prema EU JRC 2020
(https://worldpopulationreview.com/country-rankings/carbon-footprint-by-country
):
Kina — 11 680,42 Mt
SAD — 4 535,30 Mt
Indija — 2 411,73 Mt
Rusija — 1 674,23 Mt
Japan — 1 061,77 Mt
Iran — 690,24 Mt
Nemačka— 636,88 Mt
Južna Koreja— 621,47 Mt
Saudijska Arabija — 588,81 Mt
Indonezija — 568,27 Mt
Ukupna emisija ugljen-dioksida prikazuje
jedan deo problema emisije gasova sa efektom staklene bašte. Primećujemo da su
najveći emiteri zemlje koje imaju veliki broj stanovnika pa bi realniji prikaz
bila emisija CO2 po glavi stanovnika. U
tom slučaju redosled se drastično menja:
Palau — 55,29 t
Katar — 35,64 t
Trinidad i Tobago — 21,97 t
Bahrein — 21,60 t
Kuvajt — 20,91 t
Ujedinjeni Arapski Emirati — 20,70 t
Bruneji Darusalam — 17,95 t
Saudijska Arabija — 16,96 t
Oman — 16,9
t
Australija — 15,22 t
Kanada — 14,43 t
Kazahstan — 14,22 t
SAD — 13,68
t
Turkmenistan — 13,37 t
Luksemburg — 13,24 t
Vidimo da su među prvima nerazvijene ili
siromašne zemlje koje direktno zavise od eksploatacije ruda i fosilnih goriva.
Nakon razvijenosti bitan faktor je i gustina naseljenosti odnosno broj
stanovnika. U Srbiji je 2020. godine emisija ugljen-dioksida iznosila 77,53 Mt,
a emisija po glavi stanovnika 8,31 t.
Minimalnom promenom snakodnevnih navika
možemo smanjiti ekološki i ugljenični otisak. Ukoliko odaberete da danas
prošetate do prodanvice; kupite lokalne namirnice; iskoristite cegere i vrećice
- već ste doprineli datom smanjenju.
Ovakve promene na prvi pogled deluju
beznačajno, ali to zapravo nije tako. Svaki dan, skoro 8 milijardi ljudi
ponavlja rutine koje štete sredini u kojoj žive. Unapređivanjem svakodnevnih
navika, inspirisaćete Vaše komšije ili rođake. Tako male promene dobijaju na značaju
i pokreću lavinu pozitivnih primera.
Autorka: Jovana Jović
Izvori:
https://www.footprintnetwork.org/our-work/ecological-footprint/
https://data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=272&type=BCpc,EFCpc
https://www.footprintnetwork.org/resources/glossary/
https://www.overshootday.org
https://www.footprintnetwork.org/licenses/
https://data.footprintnetwork.org/#/
https://www.climatewatchdata.org/key-visualizations?geographies=global&tags=climate_change&visualization=21
https://worldpopulationreview.com/country-rankings/carbon-footprint-by-country
https://www.carbonfootprint.com/calculator.aspx
EcoHub